رواق‌های حرم‌مطهر امام رضا(ع) در گذر تاریخ

تاکنون برای خیلی از ما پیش آمده است که در حرم علی بن موسی الرضا(ع) در میان مناجاتمان، به گوشه ای از معماری باشکوه حرم خیره می شویم و تا چشم باز می کنیم، می بینیم که چشممان گره به گره از مرمرهای ازاره راه می گیرد و کشیده می شود به کاشی ها، مقرنس ها و آینه کاری ها و نقش های اسلیمی را ریزبه ریز تماشا می کند.

ساخت این همه شکوه، یک شبه نبوده و قرن ها زمان گذشته است و بانیان و بنایان بسیاری عمر بر سر آن نهاده اند تا چنین فضاهایی در حرم ساخته شود و طرحی هایی از کف تا سقف بر در و دیوارش نقش ببندد.

حرم مطهر رضوی بخشی از حس معنویتش را از همین هنر معماری ایرانی اسلامی گرفته است که معماران مختلف در سال های پیاپی پی ریزی کرده اند. از این حیث، حرم مطهر رضوی ، موزه هنر معماری است که هرچه در آن بگردیم، چیز جدیدی برای تماشا دارد؛ تماشایی که اگر چشممان راه گم نکند و جلای گنبد طلا بگذارد و جسممان پشت ستون ها و دیوارهای پیش از ضریح مطهر جا بماند، به این سادگی تمام شدنی نیست.

رواق کجاست؟

یکی از این عناصر که از بخش های اصلی معماری اسلامی است و زائران بسیاری را در بارش و آفتاب پناه می دهد، «رواق» است. رواق را ایوان، پیشگاه خانه و سایه‌بان تعریف کرده اند و در حرم به بناهای سرپوشیده ای گفته می شود که در اطراف بقعه مطهر قرار دارند.

این مکان ها بسته به نیاز و هدف ساختشان، در ابعاد متفاوت و معماری های خاص، در دوره های مختلف به همت بانیان و معماران متعددی بنا شده اند.

درواقع اگر ورودی دارالسیاده را ادامه دهیم، به بنایی می رسیم که در گذشته رواق نبوده است، اما پس از تغییراتی، در سال۱۳۴۳ به صورت رواقی مستقل درآمده است

دست دلمان را می گیریم تا چرخی زیر سقف این گنبد فیروزه هزار نقش هزار رنگ بزنیم. برای سرزدن به رواق های مختلف باید تابلوهای رواق های حرم را دنبال یا از خادمان پرس وجو کنیم، اما قطعا برای دیدن همه رواق ها ناکام می مانیم؛ چون ورودی برخی رواق ها زنانه و مردانه و بعضی نیز خانوادگی است.

رواق های دوره تیموری

رواق «دارالحفاظ» نخستین آن هاست که در جنوب ضریح و از بناهای مسجد گوهرشاد است و به دستور گوهرشادبیگم در اوایل قرن9هجری قمری احداث شده است.

ازاره دارالحفاظ سنگ منبت کاری بسیار ظریف و زیبایی است که بالای آن، کتیبه ای سنگی با اشعاری از قاآنی جلوه گری می کند. کف پوش دارالحفاظ سنگ مرمر است و دیوارها کاشی کاری و سقفش آینه کاری های زیبایی دارد. از نام این رواق تاریخی برمی آید که در قدیم، محل تجمع حافظان قرآن بوده است.

از ایوان شمالی مسجد گوهرشاد سمت حرم که مشرف شویم، از «دارالسیاده» که یکی از رواق های بزرگ حرم است، سردرمی آوریم. دارالسیاده در کنار دارالحفاظ است و آن نیز در زمان گوهرشادبیگم بنا شده است. دلیل نام گذاری اش هم این بوده که از قدیم محل تجمع و تدریس علما، سادات و منسوبان به خاندان امیرالمؤمنین(ع) بوده است.

دارالسیاده علاوه بر مسجد گوهرشاد، به راهرو معروف به سقاخانه و از آنجا به ایوان طلای نادری و دارالحفاظ نیز راه دارد. اوایل روزگار صفویان در سال1084 هجری قمری که زلزله به گنبد مطهر آسیب زد، دارالسیاده نیز خسارت دید. سپس شاه سلیمان آن را مرمت کرد و بعدها در سال1300 هجری قمری آینه کاری شد.

بالای دری که میان دارالحفاظ و دارالسیاده است، اشعاری به خط نستعلیق نوشته شده که حاکی از ترمیم رواق و تاریخ آن است. کف دارالسیاده مرمر و ازاره آن کاشی معرق است. این رواق گویا بین سال های 1300 تا 1340خورشیدی نیز مرمت شده است. کتیبه های فراوان دارالسیاده، درمیان رواق های حرم، ویژگی خاصی به آن بخشیده است و چشم هر زائری را به دنبال خود می کشاند.

«دارالشرف» در شمال غربی روضه منوره، یکی دیگر از رواق هاست که در شمار مکان های قدیمی آستان قدس رضوی قرار دارد. درواقع اگر ورودی دارالسیاده را ادامه دهیم، به بنایی می رسیم که در گذشته رواق نبوده است، اما پس از تغییراتی، در سال۱۳۴۳ به صورت رواقی مستقل درآمده است.

این بنا از شمال به ایوان طلای صحن انقلاب یا عتیق، از جنوب به دارالسیاده، از شرق به دارالشکر و از غرب به دارالولایه مرتبط است. دورتادور بالای ازاره مرمری این رواق با کمربندی از کاشی به صورت کتیبه ای ممتاز تزیین شده و سوره مبارکه «مدثر» به خط ثلث و کتابت رضوان بر آن نوشته شده است. دیوار و سقف رواق را هم با آینه کاری زیبایی آذین داده اند.

رواق های دوره صفوی

«دارالشکر» و «دارالفیض» در شمال مسجد بالاسر هستند و در ظاهر یک رواق به چشم می آیند، اما در گذشته سه بنای مسجد ریاض، قرائت خانه و رواق پس پشت بوده است.

دارالشکر در محل رواق پس پشت از آثار صفویه و قرائت خانه عهد تیموریان است که برای ساده کردن رفت وآمد زائران به حرم مطهر در سال های۱۳۴۲ تا ۱۳۴۴ به وجود آمد.

از ازاره به بالا و نیز سراسر سقف آینه کاری بوده که به تازگی به جای آن کاشی کاری شده است. بالای ازاره قسمتی از این رواق که به توحیدخانه راه دارد، کتیبه ای به خط نستعلیق است که بانی تعمیر و آینه کاری دیوار و سقف آن به سال1224خورشیدی نصب کرده است. دسترسی دارالشکر به ایوان طلا و ضریح مستقیم است و از غرب و شرق به دارالشرف و دارالفیض می رسد.

«دارالفیض» رواقی است متشکل از مسجد ریاض و صفه شاه طهماسب که پس از بهسازی ۱۳۴۷خورشیدی به این نام معروف شده است. بالای ازاره کتیبه ای به عرض ۳۳سانتی متر قرار دارد که اشعاری از قاآنی به خط نستعلیق بر آن نوشته شده است.

در گذشته از روی کتیبه تا سقف آینه کاری بوده است ولی در بازسازی 1343 تا 1347 خورشیدی آن را مقرنس کاری و به کاشی های معرق مزین کرده اند.

«توحیدخانه» رواقی در شمال ضریح و بین صحن انقلاب، دارالشکر و دارالفیض است که به هم راه دارند. شمال توحیدخانه پنجره فولاد است و از شرق با پیچ وخمی به گنبد ا...وردی خان و از غرب به ایوان طلا می رسد. معروف است که این رواق را ملامحسن فیض کاشانی به سال 1072قمری بنا کرده است.

«گنبد ا...وردی خان» رواق هشت ضلعی زیبایی در شرق توحیدخانه و شمال شرقی رواق حاتم خانی است که به همت ا... وردی خان، از امیران دولت صفوی، ساخته شده است. کف رواق و ازاره آن مرمر و از بالای ازاره تا انتهای سقف کاشی معرق است. بنای رواق گنبد ا...وردی خان سال1021قمری پایان یافته است و اکنون از رواق های دیدنی و استثنایی حرم به شمار می رود.

از شرق رواق ا... وردی خان به «دارالضیافه» می رسیم؛ رواقی با سنگ فرش مرمر و ازاره منبت که بالای آن کتیبه ای به عرض ۴۰سانتی متر چشم نوازی می کند که سوره « الانسان» و « آیه الکرسی » به خط ثلث بر آن نقش بسته است و بالاتر از کتیبه آینه کاری شده قرار دارد.

پیش تر، از این رواق برای میهمانی و ضیافت استفاده می شد و تا سال های۱۳۳۰ خورشیدی نیز از مهمانان در اینجا پذیرایی می کرده اند. بنای این رواق به سال۱۰۳۱قمری مربوط است که مرحوم میرزاشفیع قزوینی با هزینه یک تاجر قزوینی آن را احداث کرده است. دارالضیافه به هر دو صحن انقلاب و آزادی راه دارد.

رواق های دوره قاجار تا پهلوی

«دارالسعاده» در شرق رواق های آستان قدس، میان ایوان طلای صحن آزادی و رواق حاتم خانی قرار دارد. این رواق از ساخته های اللهیارخان آصف الدوله قاجار در سال1251 هجری قمری است و به دست علی اصغرخان اتابک آینه کاری شده است.

بالای ازاره، روی سنگ مرمر کتیبه ای به عرض ۴۰سانتی متر قصیده ای از صبوری مشهدی به خط نستعلیق نوشته شده است. از بالای کتیبه تا سقف نیز آینه کاری است.

رواق بعدی «گنبد حاتم خانی» در جنوب شرقی روضه منوره است که از در طلایی پایین پای مبارک به ضریح راه دارد. بانی رواق حاتم بیک اردوبادی، از امیران صفوی، است و سال ۱۰۱۰ هجری قمری ساخته شده است. رواق حاتم خانی از شرق با صفه ای بزرگ و مرتفع به دارالسعاده می پیوندد.

در شمال آن نیز صفه ای است که به رواق الله وردی خان راه دارد و از جنوب به کشیک خانه متصل می شود. کف رواق و ازاره آن سنگ خلج و منبت است. بالای ازاره، کتیبه ای به عرض ۴۰سانتی متر قرار دارد که قصیده ای بر آن حک شده است.

از بالای کتیبه تا سقف نیز با کاشی های معرق پوشانده شده است.«دارالسلام» در جنوب گنبد حاتم خانی در اصل ساختمانی دوطبقه و از بناهای مسجد گوهرشاد است که در زمان گوهرشادبیگم پی ریزی شده است.

«دارالسلام» در جنوب گنبد حاتم خانی در اصل ساختمانی دوطبقه و از بناهای مسجد گوهرشاد است

این رواق «تحویل خانه» نام داشته و در گذشته از آن به عنوان انبار فرش و آسایشگاه استفاده می شده اما در ۱۳۳۴ تا ۱۳۳۸خورشیدی تعمیر و تزیین شده است. سپس در ۱۳۴۶خورشیدی آن را به راهرو کشیک خانه سابق پیوند دادند و رواقی بزرگ تر ایجاد کردند. دارالسلام سه در دارد که به شبستان مسجد گوهرشاد و دارالحفاظ و دارالعزه گشوده می شود.

«دارالعزه» رواقی کوچک در جنوب شرقی روضه منوره، بین دارالسلام و دارالذکر است و در جنوب آن هم مسجد گوهرشاد قرار دارد. این رواق قبلا کشیک خانه خدام بوده که با تعمیرات و تزییناتی در سال۱۳۴۳ به اهتمام امیرعزیزی، نایب تولیت وقت، به صورت رواق درآمده است. کف دارالعزه و ازاره آن سنگ مرمر است و از آنجا تا زیر سقف به کاشی آراسته و سراسر سقف آینه کاری است.

«دارالسرور» نیز در جنوب دارالسعاده و شمال دارالذکر قرار دارد که پیش تر آبدارخانه و بعدها دفتر امور داخلی آستان قدس بود، اما از ۱۳۳۴ تا ۱۳۳۸خورشیدی به رواقی بزرگ تبدیل شده و از مسیرهای اصلی تشرف از صحن آزادی است. کف این رواق و ازاره سنگ مرمر و از بالای ازاره تا زیر سقف آینه کاری است.

از جنوب دارالسرور به «دارالذکر» در غرب صحن آزادی می رسیم. این رواق محل سابق مدرسه علی نقی میرزاست که در ۱۳۴۲ تا ۱۳۴۴خورشیدی بازسازی و تغییر کاربری داده شد و با پوشش جدید سقف به صورت رواقی جدید درآمد. کف دارالذکر با مرمر سبزرنگ فرش شده و ازاره اش مرمر سفید رنگ است. از بالای ازاره تا زیر سقف معرق کاری و سقف آن گچ بری و مقرنس کاری است.

رواق مجلل «دارالزهد» در جنوب روضه منوره واقع شده است و به رواق امام خمینی(ره) راه دارد. ازاره رواق با سنگ مرمر سبز روشن پوشیده و سطح دیوارها با آینه کاری زیبایی آراسته شده است. دارالزهد در سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۲ ساخته شد.

رواق های پس از انقلاب اسلامی

در شرق دارالزهد، رواق «شیخ بهایی» قرار دارد که محل دفن شیخ محمد بهاءالدین عاملی، متوفی به سال ۱۰۳۱قمری است. به روایت تاریخ، این رواق همان منزل و مدرس جناب شیخ بوده است که دوباره آن را در سال ۱۳۶۴قمری تجدید بنا کرده اند.

پس از رواق دارالزهد و شیخ بهایی به رواق «دارالعباده» می رسیم که تاریخ بنای آن به سال۱۳۵۳ خورشیدی برمی گردد. این بنا همچون دو رواق اطرافش، دوطبقه است و طبقه بالایی آن، تالار اماکن متبرکه آستان قدس رضوی قرار دارد. دارالعباده مانند این دو رواق از شمال به صحن آزادی و از جنوب به رواق امام خمینی(ره) ختم می شود.

اما «دارالاخلاص» به عنوان کوچک ترین رواق حرم مطهر در ضلع غربی روضه منوره، آخرین رواق تاریخی این گزارش است. این رواق در گذشته، مسجد کوچک و زیبایی به نام مسجد زنانه بالاسر بوده که محراب آن نیز موجود است. در توسعه سال۱۳۷۳ این مسجد را به رواق تبدیل می کنند و اکنون نیز بین سه رواق دارالسیاده، دارالشرف و دارالولایه قرار دارد.

در ضلع غربی این رواق، پنجره ای نقره ای رو به ضریح مطهر نصب شده و کف پوش و ازاره آن هم سنگ مرمر است. در کتیبه بالای ازاره «آیه الکرسی» به خط ثلث و کتابت رضوان در سال 1387 خودنمایی می کند.

«دارالولایه» از رواق های متأخری است که سال 1368 ساخته شده است. رواق بزرگ و مجلل دارالولایه در غرب روضه منوره به بیشتر اماکن متبرکه اطرافش راه دارد؛ از شمال به صحن انقلاب و قسمتی از بست شیخ طوسی و از شرق به رواق های دارالشرف، دارالاخلاص و دارالسیاده، از جنوب به مدرسه دودر و پریزاد و از غرب به صحن جمهوری اسلامی.

اما در شب عید غدیر به سال۱۳۷۹ خورشیدی، رواقی در طبقه زیرین دارالولایه افتتاح شد به نام «دارالاجابه». این رواق در غرب سرداب مطهر و بالاسر مبارک واقع شده است. در زاویه شرقی رواق، یک هشتی با پنجره نقره و سقفی به صورت نیم گنبدی وجود دارد که راه ورود به سرداب مطهر امام رضا(ع) است و بعد از روضه منوره و ضریح مطهر، نزدیک ترین مکان به مرقد شریف محسوب می شود.

«دارالهدایه» نیز از رواق های جدیدی است که بین مدرسه دودر و صحن جمهوری اسلامی قرار گرفته و اکنون کاربری فرهنگی دارد. تزیینات داخلی این رواق به صورت تذهیب با گره کاری و نقوش اسلامی است. در تزیین کتیبه ها از اسماء ا... و آیات و احادیث به صورت گچ با زمینه های طرح سنتی استفاده شده است. بالای ازاره مرمری آن نیز با ترکیب آینه کاری و گچ بری بسیار زیبا نقش خورده است.

«دارالرحمه» در امتداد دارالهدایه، بین بست شیخ بهایی و صحن جمهوری اسلامی، از زیباترین رواق های حرم مطهر محسوب می شود. دارالرحمه مانند دارالهدایه به تقلید از معماری شبستان های مسجد گوهرشاد ساخته و سال۱۳۷۱ افتتاح شده است. سقف دارالرحمه رسمی بندی است و نمای رواق و ستون های آن تزییناتی بسیار زیبا دارد.

از دیگر رواق های جدید حرم «دارالحکمه» در ضلع جنوب شرقی صحن انقلاب و ضلع شمال غربی صحن آزادی است. دارالحکمه ۱۲ورودی دارد و احداث آن در دوطبقه به سال۱۳۸۱ به پایان رسیده است. کف رواق و ازاره آن مرمرین است و سقفش را با معرق و مقرنس و رسمی بندی آراسته اند.

شمال توحیدخانه پنجره فولاد است و از شرق با پیچ وخمی به گنبد الله وردی خان و از غرب به ایوان طلا می رسد. معروف است که این رواق را ملامحسن فیض کاشانی به سال 1072قمری بنا کرده است

رواق «دارالحجه» در زیر صحن انقلاب در نیمه شعبان سال۱۳۸۷ افتتاح شده است؛ سقف این بنای عظیم، کف صحن انقلاب اسلامی است. برای دسترسی به این رواق زیبا و باشکوه دو ورودی اصلی از طریق بست های شیخ طوسی و شیخ حرعاملی و چهارورودی فرعی طراحی کرده اند.

جداره این رواق با ازاره سنگی و تزییناتی مانند گچ بری، آینه کاری، طلا و نقره کاری، نقاشی و رنگ آمیزی آراسته شده است. این رواق در حرم مطهر رضوی تنها رواقی است که در آن قبله با سوی زیارت هم راستاست.

رواق «امام خمینی(ره)» همان صحن سابق امام خمینی(ره) است که در کنار مسجد گوهرشاد قرار داشت. ساخت این صحن آبان۱۳۱۶ آغاز شد و آذر۱۳۲۴ به پایان رسید و از آنجا که ساختمان موزه حرم در این صحن بنا شده بود، «صحن موزه» نام گرفت.

سرانجام طرح تغییر کاربری و تبدیل فضای باز صحن به رواق در اواخر سال۱۳۸۱ تصویب شد. این رواق دوطبقه با کاشی معرق و سقفش با گچ بری و آینه و شبستان آن با آمیزه ای از گچ و سنگ تزیین شده است. دسترسی به این رواق از طریق مسجد گوهرشاد، صحن جامع رضوی و صحن آزادی میسر است.

از دیگر رواق های جدید حرم، «دارالکرامه» در ضلع شمال شرقی صحن انقلاب اسلامی است که آذر۱۳۸۵ بهره برداری شد. «دارالمرحمه»، «شیخ طوسی» در غرب و «شیخ حرعاملی» در شرق دارالحجه نیز رواق های جدید حرم هستند که امروز بر شمار فضاهای سرپوشیده بارگاه علی بن موسی الرضا(ع) افزوده اند.